Opis

Zamek Tenczyn w Rudnie

Zamek Tenczyn to jeden z najcenniejszych przykładów architektury obronno-rezydencjonalnej na terenie Małopolski, położony jest na stożku wulkanicznym stanowiącym jedną z głównych kulminacji tzw. Garbu Tęczyńskiego, ponad wsią Rudno, w gminie Krzeszowice, w odległości ok. 25 km na zachód od Krakowa.
Tereny, na których wznoszą się obecnie ruiny zamku Tenczyn, należały już w początkach XIV w. do licznie rozgałęzionego małopolskiego rycerskiego rodu Toporczyków. Twórcą późniejszej linii Tęczyńskich był Nawój z Morawicy, wzmiankowany w źródłach po raz pierwszy w 1304 r., który związał się z polityką zjednoczeniową Władysława Łokietka i popierał go w walkach o sukcesję Piastów na tronie polskim. W 1319 r. Nawój założył wieś Tenczynek a następnie przygotowywał teren Lasu Tęczno pod budowę zamku, który został wzniesiony jako gotycka budowla murowana w latach 1331-1361 przez jego syna Andrzeja. Andrzej dostąpił najwyższego urzędu cywilnego w kraju i jako wojewoda krakowski zastępował króla Kazimierza Wielkiego podczas jego nieobecności w Krakowie, był on głównym świadkiem królewskiego przywileju fundacyjnego dla Akademii Krakowskiej. Syn Andrzeja – Jan również doszedł do najwyższych godności państwowych, dał się poznać jako wierny zwolennik wprowadzenia na tron polski Jadwigi, córki Ludwika Andegaweńskiego, był współtwórcą unii Polski z Wielkim Księstwem Litewskim na mocy, którego Jagiełło został królem Polski. Po śmierci Jadwigi Jan Tęczyński został jednym z dwóch egzekutorów jej testamentu i osobiście dopilnował jego realizacji, z woli Władysława Jagiełły uzyskał też przywilej używania tytułu królewskiego namiestnika. Syn Jana – Andrzej zyskał autorytet w środowisku dworskim i rycerskim biorąc udział w bitwie pod Grunwaldem z wystawioną przez siebie prywatną chorągwią. Według podania po zwycięstwie król zadecydował, że niektórzy ze znakomitszych rycerzy krzyżackich będą więzieni na tenczyńkim zamku.
W latach 1563-93 zamek Tenczyn został całkowicie przebudowany przez kasztelana wojnickiego Jana Tęczyńskiego i przekształcony w renesansową rezydencję z dziedzińcem arkadowym, otoczoną zewnętrznym basztowo-bastejowym obwodem obronnym. Odtąd pełnił funkcję potężnego ośrodka kulturalnego i nazywany był „Małym Wawelem”.
W 1637r. umiera ostatni męski potomek rodu – Jan Magnus (pochowany obecnie w kościele św. Katarzyny w Tenczynku), zamek przechodzi kolejno w posiadanie rodzin Opalińskich, Sieniawskich, Czartoryskich i Potockich.
W czasie „Potopu” Tenczyn został zajęty przez Szwedów, którzy szukali w nim skarbca koronnego-rzekomo tam właśnie ukrytego. Gdy okazało się to nieprawdą, najeźdźcy dokonali grabieży a wycofując się podłożyli pod warownię ogień. Z okresu „Potopu” pochodzi najstarszy przekaz ikonograficzny zamku. Stanowi go rycina w typie topograficznym wykonana przez Eryka Dahleberga - szwedzkiego artysty-architekta i teoretyka w zakresie budownictwa obronnego. Mimo odbudowy zamek nie odzyskał już pierwotnej świetności, lecz był nadal użytkowany, często zmieniał właścicieli, którzy jednak nie chcieli ponosić nakładów związanych z jego utrzymaniem. W 1748 r. pożar wywołany piorunem strawił część zabudowań zamku, od tego momentu popadał on systematycznie w ruinę a prace zabezpieczające prowadzone na jego terenie miały bardzo ograniczony charakter.
Po II wojnie światowej zamek odebrano rodzinie Potockich będących jego ostatnimi właścicielami, został on przejęty przez Skarb Państwa i oddany we władanie Gminy Krzeszowice. W chwili obecnej Tenczyn znajduje się w stanie katastrofy budowlanej i wymaga natychmiastowych prac zabezpieczających.
Ród Tęczyńskich stanowił przez stulecia polską elitę polityczną i możnowładczą odgrywając decydującą rolę w polskiej historii, jego burzliwe dzieje były inspiracją do powstania wybitnych dzieł literackich: „Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” jest średniowiecznym wierszem opowiadającym o zamordowaniu w 1461 r. kasztelana wojnickiego przez pospólstwo Krakowskie w odwecie za pobicie płatnerza, z którym wdał się on w spór. Do literatury wszedł też starosta lubelski Jan Chrzciciel, który w 1561 r. wysłany w poselstwie do Szwecji przez Zygmunta Augusta, zyskał względy córki króla Gustawa Wazy, Cecylii. Do małżeństwa nie doszło a Jan zmarł wkrótce w duńskiej niewoli, do której dostał się płynąc przez Bałtyk do ukochanej. Wydarzenie to było natchnieniem dla Jana Kochanowskiego do napisania pieśni opisującej losy Tęczyńskiego a później dla Jana Ursyna Niemcewicza, który opisał go w powieści „Jan z Tęczyna”.
Zamek Tenczyn stanowi obiekt o szczególnej wartości dla polskiej kultury ze względu na walory architektoniczne jak i historyczne. Został wpisany do rejestru zabytków już w okresie międzywojennym, mimo to nigdy nie doczekał się gruntownego remontu.

W roku 1527 Tęczyńscy otrzymali od cesarza Karola V tytuł hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego a ich herb topór został wzbogacony o dwugłowe orły cesarskie. W 1561 r. cesarz Ferdynand I do herbu dodaje nową ozdobę: lwa w koronie trzymającego w łapach topór.